प्राक्कथनः
पछिल्लो समय नेपाली वाङ्मयको क्षेत्रलाई मुक्तक विधाले आफ्नो कब्जामा राख्न सफल भएको छ । साहित्यको प्राचीन विधा कविता र कविताको छोटो लघुतम् रूप मुक्तक हो । यसर्थ पनि यसरी कब्जामा राख्न सफल भएको हुनुपर्छ । ‘मुक्तकले दाल, तरकारी र अचारसँगको भोजनमा चटनीको काम गर्ने गर्दछ त्यसैले मुक्तकलाई थोरैमा धेरै स्वाद दिने साहित्यिक परिकार मानिन्छ’ (गौतम, २०६७ :- १३) । वर्तमानमा यसरी मुक्तकको पहिचान हुँदै जाँदा पोखरेली आदिवासी जनजाति स्रष्टाले मुक्तक लेखनमा पु¥याएको इतिहास लेखनको थालनी हुन नसकेको वेला लेख्न खोज्नु अध्याँरोमा ढुङ्गा हान्नु बाहेक केही नहुन सक्छ । त्यो जान्दा जान्दै यस आलेखमा पोखरेली मुक्तक लेखनमा आदिवासी स्रष्टाहरूले गरेको योगदानलाई एउटा आँखिझ्यालबाट हेर्ने प्रयत्न गरिएको छ । जसको विगत, वर्तमान र भविष्य सुन्दर देखिन्छ । सुन्दर भविष्य देखिएको पोखराको मुक्तक लेखनमा पोखरामा जन्मेका र कुनै समय पोखरालाई कर्म भूमी बनाएका स्रष्टालाई सन्दर्भ सामग्री बनाएर अध्ययन गर्ने जमर्को यस अनुसन्धानमा गरिएको छ । जसको शीर्षक ‘मुक्तकको विकासमा पोखरेली आदिवासी जनजाति स्रष्टाको योगदान’ राखिएको छ । प्रस्तुत आलेखमा नेपाल सरकारले नेपालका आदिवासी जनजातिहरू भनेर विभिन्न समूहमा विभाजन गरेका स्रष्टाका फुटकर प्रकाशित मुक्तक र मुक्तक कृतिको सङ्क्षिप्त चर्चा गरिएको छ । यस आलेखमा वर्तमानमा जहाँ रहे पनि पोखरामा जन्मेका स्रष्टाले लेखेको मुक्तकको बारेमा मात्रै चर्चा गरिएको छ । वर्तमानमा अन्यत्र रहेका तर कुनै समय पोखरालाई कर्मभूमी बनाएर साहित्य सिर्जनामा लागेका स्रष्टाको नामावली पनि यस आलेखमा समावेश गरिएको छ । प्रस्तुत आलेखमा विगतदेखि वर्तमानसम्म पोखरामा रहेर मुक्तक लेखनमा क्रियाशील स्रष्टाहरूका प्रकाशित मुक्तक, मुक्तक कृति र उनले सम्पादन गरेका मुक्तक कृतिहरूको बारेमा मात्र अध्ययन गरिएको छ । आदिवासी जनजातिको बारेका कुनै पनि परिभाषाहरू उल्लेख गरिएको छैन यी र यस्ता सन्दर्भहरू यस आलेखका सीमाहरू रहेका छन् ।

विषयप्रवेश :
नेपाल सरकारले नेपालका आदिवासी जनजाति भनेर ५९ जातिलाई विभिन्न पाँच वर्गमा विभाजन गरेको छ । जस अन्तरगत १० जातिलाई लोपोन्मुख र १२ जातिलाई अति सिमान्तकृत समूहमा वर्गिकरण गरेको छ । यस्तै २० जातिलाई सिमान्तकृत समूह, १५ जातिलाई सुविधा बन्चित समूह भनेर विभाजन गरेको छ । यस्तै नेपाल सरकारले उन्नत समूह भनेर नेवार र थकाली जातिलाई पनि आदिवासीको सूचीमा सूचीकृत गरेको छ । नेपाल सरकारले कुसुण्डा, वनकरिया, राउटे, सुरेल, हाय, राजी, किसान, लेप्चा, मेचे र कुसवाडियालाई लोपोन्मुख समूह भनेर वर्गिकरण गरेको छ । पोखराको सन्दर्भमा यी लोपोन्मुख आदिवासी जातिको बसोबास पाइदैन । यसैगरी अति सिमान्तकृत समूह भनेर सूचिकृत गरेका माझी, सियार ल्होमी (शिङसावा) थदान, धनुक चेपाङ, सतार (सन्थाल), थामी, झाँगड, बोट, दनुवार र बरामू जातिको बसोबास पनि पोखरामा खासै रहेको देखिदैन । सरकारले लोपोन्मुख र अति सिमान्तकृत समूह भनेर वर्गिकरण गरेका जातिहरूको स्थायी बसोबास नरहे तापनि अपवादको रूपमा केही ज्यालादारी र मजदूरी गरी अस्थायी रूपमा बसोबास गरेको अनुमान गर्न सकिन्छ । कहीँ कतै ज्यालादारी, मजदुरी गरेर जीवन निर्वाह गरेको पाइए पनि उनीहरू साहित्य साधनामा लागेको पाइदैन ।
यस्तै सिमान्तकृत समुह भनेर छुट्याइएका सुनुवार, थारू, तामाङ, भूजेल, कुमाल, राजवंशी गन्गाई, धिमाल, भोट, दराई, ताजपुरिया, पहरी, तोक्पेगोला, डोल्मो, फ्रि, मुगाल, लार्के ल्होपा, दुरा बालुङ जस्ता २० जातिमध्ये यो समूहका केही जातिको पोखरामा बसोबास रहेको पाइन्छ । यस जाति अन्तरगत थारू, तामाङ, भुजेल, दुरा, कुमाललगायतका जातिहरू सङ्गठित भएर आफ्नो जाति र समाजको उत्थानका लागि क्रियाशील रहदै आएको पाइन्छ । पोखराको सन्दर्भमा यहाँ बसोबास गर्दै आएका र केही समय बसोबास गरेका आदिवासीहरूलाई हेर्दा सिमान्तकृत समूहसहित सुविधा बन्चित समूह र उन्नत समूह अन्तरगतका आदिवासीहरू नै मुक्तक लेखनमा क्रियाशील रहदै आएको पाइन्छ । पोखरेली मुक्तकलाई शिखरमा पु¥याउनका लागि सुविधा बन्चित समूहका आदिवासीहरूले उल्लेख्य योगदान पु¥याएका छन् । सरकारले सुविधा बन्चित भनेर निधारण गरेका १५ जाति गुरूङ, मगर, राई, लिम्बु, छैरोतन, ताङबे, तीनगाउँले थकाली, बाह्रगाउले, मार्फाली थकाली, शेर्पा, याक्खा, छन्त्याल, जिरेल, व्यांसी र ल्होल्मो जातिका आदिवासीहरूमध्ये, गुरूङ, मगरलगायतका जातिहरू नेपाली वाङ्मयको मुक्तक विधाको उन्नयनका लागि क्रियाशील रहेको पाइन्छ । यस्तै उन्नत समूह अन्तरगत समावेश गरिएका नेवार र थकाली समुदायका स्रष्टा साधकहरू पनि प्रयाप्त मात्रमा मुक्तक लेखन र कृति प्रकाशनको साधनामा लाग्दै गरेको पाइएको छ ।
मुक्तकको ऐतिहासिकता र परिचय :
हाम्रा रामायणका श्लोकहरू हाम्रो संस्कृत साहित्यका प्रमाण हुन् । विगतदेखि वर्तमानसम्मको समयलाई हेर्दा संस्कृत भाषाको उल्लेख्य प्रयोगले हाम्रो नेपाली भाषालाई उचाईमा पु¥याउँदै आएको छ । यस्तै मुक्तक लेखनलाई पनि संस्कृतको प्रभावले बलियो पकडमा राखेको हामीले पाएका छौं । ‘संस्कृत साहित्यमा द्विपदी, त्रिपदी र चतुष्पदीय कविता ढाँचाका श्लोकहरू अझै हाम्रा सामु छन् । हामीले सम्झेका छौं, ‘त्वमेव माता च पिता त्वमेवः’ जस्ता हाम्रा वेद र वेदान्तका कुराहरू । यस्ता स्रोतहरू सँगसँगै फारसी, उर्दू र हिन्दी साहित्यमा रूबाईका नामले मुक्तक लेख्ने गरेको पाइन्छ । हामीहरू श्लोक भन्ने गथ्र्यौ भने उनीहरू रूबाई भन्ने गर्दथे’ (गौतम, २०६७ :- १४) । रूबाई गजलको आगमन सँगसँगै अगाडि बढेको विधा मानिए तापनि यसको ऐतिहासिकतालाई हेर्दा जति उपलब्धी प्राप्त हुनुपर्ने हो त्यती हुन नसकेको पक्का हो ।
‘मुक्तकको बारेमा प्रष्ट धारणा दिने पहिलो ग्रन्थ भनेको अग्निपुराण हो’ (पराजुली, २०६७ : १०७) । इसाको नवौं शताब्दीतिर लेखिएको मानिने यस कृतिले एक श्लोकमा रहने चमत्कारले युक्त पूर्ण कवितालाई मुक्तक भनेर परिभाषित गरेको पाइन्छ । यसैगरी नेपालमा मुक्तकसम्बन्धी स्पष्ट धारणा प्रस्तुत गर्ने पहिलो व्यक्ति भनेका वासुदेव त्रिपाठी हुन् । उनले कविताको लघुतम् रूपलाई मुक्तक भनेका छन् । जसको पछि–पछि मोहनराज शर्मा आएका छन् । उनले पनि त्यस्तै खालको अभिव्यक्ति दिएका छन् । यसरी विकास हुने क्रममा नेपालमा मुक्तक शीर्षकमा रचना लेखन र प्रकाशन वि.स. २०१० बाट मात्र भएको छ । वि.स. २०२० सालमा बनासरबाट प्रकाशित ‘उजेली’ पत्रिकामा कृष्णप्रसाद पराजुलीको मुक्तक शीर्षकमा रचना छापिएको देखिन्छ, भने शक्तिबल्लभ अज्र्याल (१७८१–१८६३) को वि.स. १८३९ तिर लेखिएका ‘तनहूँ भकुण्डो’ शीर्षकलाई दुई पद्य मानिएको छ । त्यसपछि अलमोडा निवासी गुमानी पन्त (१८४७–१९०३) देखापरेका छन् । प्राथमिककाल, माध्यमिक काल हुँदै आधुनिक कालमा आउँदा बल्ल मुक्तकका कृतिहरू प्रकाशन भएका छन् । यो समयमा लेखनाथ पौड्याल, बालकृष्ण सम, लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा, सिद्धिचरण श्रेष्ठ आदिले फुटकर मुक्तक लेखेको अध्ययनका क्रममा भेटिन आउछ । यस्तै केदारमान व्यथितले ‘अग्निशृङ्गार’ (२०३९) मुक्तकसङ्ग्रह नै प्रकाशन गरेको पाइन्छ । नेपालमा पहिलो प्रकाशित मुक्तकसङ्ग्रह भनेको टेकबहादुर नविनको ‘चोइटा’ हो । यसैगरी उनको ‘मेरा केही चोइटाहरू’ (२०५०) प्रकाशन भएको देखिन आउँछ । यस्तै दोस्रो मुक्तक कृति कृष्णप्रसाद पराजुलीको ‘सय थुँगा फूल’ (२०२४) भएको र त्यसको पाँचौ संस्करणसम्म निस्केको थियो । निरन्तर कृति निस्कने क्रम चल्दै जाँदा भिमनिधि तिवारीको ‘बत्तीसपुतली’ (२०२७) र ‘चाडबाड’ (२०२७) मुक्तक प्रकाशन भएका छन् । अध्ययनका क्रममा भेटिन आउछ, कवि शक्ति बल्लभ अज्र्याल, जसले चतुष्पदीय मुक्तकहरू रचना गरेका थिए । उनको जीवनकाल (१७७९–१८६३) हेर्ने हो भने हामी र हाम्रो मुक्तकको विकासक्रमले अपेक्षाकृत फड्को मार्न नसकेको अवस्था देखिन्छ, यस अर्थमा की आजसम्म हामी मुक्तक भनेको के हो ? भनेर ठोस आलेख तयार पार्न सकेका छैनांै । जसले कृति प्रकाशन गरे पनि पहिलो हाम्रो मुक्तक लेखनको परम्परा हाम्रा संस्कृतका श्लोक नै हुन् । संस्कृतकै रूपान्तरण र मौलिक रूप धारण गर्ने समय आउँदा यसमा पाश्चात्य साहित्यको प्रवेशले पूर्वीय र पाश्चात्य परम्पराबीच आफ्ना सिद्वान्त, शिल्प, चिन्तन मूल्य–मान्यताको समिश्रणबाट विकासको गति अगाडि बढ्दै गएको हो । हाम्रा पुर्खाहरूद्वारा लेखिएका महाकाव्य, खण्डकाव्य, नब्यकाव्य र लघुकाव्य हुँदै जाँदा तीनका केही अंशहरू मुक्तक काव्य बनेर निस्केका हुन् । आधुनिक कालको प्रवेश सँगसँगै सोमनाथ सिग्देल, भिमदर्शन रोक्का, हरिभक्त कटुवाल, भूपी शेरचन र यादव खरेललगायतका स्रष्टासाधकहरूले सो परम्परालाई मलजल गर्दै आजको अवस्थामा आउनका लागि पूर्वाधार खडा गरेर छोडे हामी त्यसैको जगमा उभिएर मुक्तक लेखनेको इतिहासबारे रसास्वादन गरिरहेका छौं । यो नै हाम्रो मुक्तक लेखनको ऐतिहासिकता हो ।
मुक्तकको सैद्धान्तिक परिचयतर्फ लाग्ने हो भने ‘‘मुच्’ धातुमा ‘त’ प्रत्यय लागेर ‘मुक्त’ शब्द बनेपछि त्यसैमा ‘क’ प्रत्यय लागेर मुक्तक शब्द सिर्जना भएको छ । यसको अर्थ ‘स्वतन्त्र वा नबाधिएको’ भन्ने हुन्छ’ (गौतम, २०६७ :- १५) । ‘मुक्तक भनेको ‘पूर्वीय काव्यशास्त्रअनुसार समास नरहेको गद्य, कथासुत्रमा आबद्ध नभईकन हृदयगत भावलाई स्वतन्त्ररूपले अभिव्यक्त गर्ने गद्य कविता’’ (शम्र्मा, २०५८ :- १०७४) हो । यस्तै ‘कथासूत्रमा आबद्ध नभएको, हृदयको भावलाई प्रतिबिम्बित गर्ने प्रभावकारी तथा निरपेक्ष स्वतन्त्र कविता’ (पोखरेल र अन्य, २०५५ :- १०२०) हो भनिएको छ । संस्कृत साहित्यमा मुक्तक काव्य, प्रबन्ध काव्य भनेर दुई भेदको चर्चा छ । मुक्तक काव्यमा एकश्लोकीलाई मुक्तक, दुई श्लोकीलाई युग्मक वा सन्दानितक, तीन श्लोकीलाई विशेषक, चार श्लोकीलाई कलापक, पाँच वा त्यसभन्दा बढी र खण्डकाव्यभन्दा कम श्लोकीलाई कुलकजस्ता भेदमा राखेर हेरिएको पाइन्छ । मुक्तक शब्दको व्युत्पक्ति तथा परिभाषाहरूलाई हेर्दा संस्कृत भाषामा देखिएका रचना पनि मुक्तक नै हुन् । बाह्य भाषिक स्वरूपलाई हेरेर मुक्तकलाई लघुतम्, मानक, विस्तारित र अतिविस्तारित मुक्तक भनी चर्चा गरिएको पाइन्छ । पोखराको सन्दर्भमा सिकारू स्रष्टाहरूले चार लाइनबाहेक अरू ढाँचाका रचना मुक्तक होइनन् भन्ने भ्रम पालेका छन् । आधुनिक गद्य संरचनामा लेखिएका मुक्तकका अनुच्छेदिय अभिव्यक्ति लामा भएका चतुष्पदीय अन्त्यानुप्रास मिलेको संरचनालाई सबैले मुक्तकको रूपमा स्वीकार्नुपर्दछ । यो मानसिकताको विकास हुनुपर्छ भन्दैमा लामा–लामा पहिलो दोस्रो र चौथोमा तुक नमिलेका लाइनहरू भने मुक्तक हुन सक्दैनन् । चार पाउको संरचनामा खदिलो प्रस्तुति मात्र नभई पङ्क्ति सङ्ख्या भन्दा पनि अनुच्छेदीयरूपमा अनुप्रास मिलेको मुक्तक हुनुपर्छ । हामी कहाँ जुन फारसीको रूबाईयात, उर्दूको सवाईको विकसित रूप हो त्यसले पक्कड जमाएको कारण त्यो प्रभाव पर्न गएको देखिन्छ । प्रसङ्ग जस्तो रहे तापनि पहिलो पङ्क्तिमा विषयवस्तुको उठान, दोस्रोमा व्याख्या तेस्रोमा थप रोचकता र चौथोमा समग्र समस्याको समाधान नै मुक्तक हो । जसमा भाव वा विचारलाई मुक्त रूपमा छोडिन्छ त्यही मुक्तक हो ।
मुक्तकको स्वरूप र प्रकार :
मुक्तक, हाइकु र रूबाई उस्तै हो भन्नेहरू पाइन्छन् । हाइकु र मुक्तकबीच कतिपय समानता रहे पनि अक्षर संरचना र रिक्तताले गर्दा मुक्तकसँग हाइकु दाँज्न मिल्दैन । यसमा चर्को विभेद देखिने प्रचुर सम्भावना रहेको छ । मुक्तकसँग जोडिएको रूबाई हो, रूबाई इरानको अत्यन्त प्राचिन कविताको रूप मानिन्छ । पूर्व इस्लामिक समयदेखि यसको प्रयोग भएको बुझिन्छ । यो १, २ र ४ पङ्क्तिका अन्त्यमा समध्वन्यात्मक आवृत्ति वा अनुप्रास रहेको हुन्छ भने तेस्रोमा हुँदैन । कसैले यसका १, २ र ३ पङ्क्तिमा उपमाको प्रयोग हुने र चौंथोले निष्कर्ष कथन गर्ने भनेका छन् । कसैले पहिलोमा विषय र परिचय, दोस्रोमा कौतुहलता, तेस्रोमा चरम र चौथोमा प्रतिचरमोत्कर्ष हुने जनाएका छन् । रूबाई एउटा शैली हो भने हामी कहाँ यस्ता शैलीहरू धेरै रहेका छन् । वर्तमान समयमा मुक्तकका प्रकार कति छन् र के–के ? भनेर भन्न सक्ने अवस्था छैन । अब हामी स्पष्ट हुनु जरूरी छ, हाम्रो मुक्तक लेखनको परम्परा संस्कृत साहित्य हो । हिजोका संस्कृत साहित्यका स्रोतहरूबाट प्रभावित भएर चतुष्पदीय रचना सिर्जना गरेका हुन वर्तमान पुस्ताका सर्जकहरूले । समयको विकास सँगसँगै त्यसको नाम मुक्तकमा परिणत भएको हो । यस्तै हाम्रो मुक्तक लेखनको अर्को संरचना भनेको स्वतन्त्र संरचना हो र पछिल्लो समय थपिएको रूबाई संरचना हो । प्राचीन रूबाई छन्दमा लेखिन्थ्यो त्यसमा २४ वटासम्म बहर प्रयोग भएको पाइन्थ्यो । बढी ‘हजज’ नामक छन्द÷बहर प्रयोग भएको बुझिएको छ । यसै कारणले गर्दा मुक्तक शैलीका रूपमा रहेको रूबाई मुक्तकसँग दिनानुदिन आत्मिय बनिरहेको छ । जसले गर्दा पछिल्लो समयमा रूबाई मात्रै मुक्तक हो भन्ने भ्रम एकथरी जमातमा फैलिएको छ तर त्यो कदापि हुन सक्दैन । वर्तमान समयमा लेखिने मुक्तकका केही संरचनाहरू निम्नानुसार अध्ययन गर्न सकिन्छ :-
क. संस्कृत संरचना
ख. स्वतन्त्र संरचना
ग. रूबाई संरचना

क. संस्कृत संरचनाका मुक्तकः
मुक्तक लेखनको पहिलो खुडकिलो संस्कृत साहित्य हो । विगतमा भन्नेहरूले जे जसरी परिभाषित गरे आफ्नो ठाउँमा छ । अबको पुस्ता, साहित्यको अध्ययन, खोज, र अनुसन्धान गर्ने अभियन्ताहरूले मुक्तकका संरचनाबारे प्रष्ट हुनु जरूरी छ । रूबाई शैलीका चतुष्पदीय संरचना मात्र मुक्तक होइनन् । हाम्रा संस्कृत साहित्यका ग्रन्थहरू पुराण, रामायण र महाभारतलाई हे¥यौं भने हाम्रा वर्तमान मुक्तकका पहिलो स्रोत तिनै विषयवस्तु हुन् । हेरौं एक श्लोकः
सीता र लक्ष्मण सहित् गरी रामलाई
भोजन म दिन्छु भनि खुप सित चिज बनाई
भोजन गराई रधुनाथकि जानि माया
ताहाँ सपत्नि भइ रामकि कीर्ति गाया (रामायणः ५५) ।
आजको मुक्तक लेखनको पहिलो आधार नै संस्कृत साहित्य हो । नेपाली साहित्यमा आयातित विधाहरू प्रसस्त मात्रमा आए त्यस्तै गरेर रूबाई संरचना पनि नेपाली मुक्तकको संरचनासँग मिल्न आएको मात्रै हो । हाम्रो पहिलो मुक्तक लेखनको प्रभाव भनेको नेपाली संस्कृत साहित्य नै हो भन्छन् वर्तमान सङ्गीत तथा नाट्य प्रज्ञा प्रतिष्ठानका कुलपति प्राज्ञ सरूभक्त पनि ।

ख. स्वतन्त्र संरचनाका मुक्तकः
संस्कृतको चतुष्पदीय एक श्लोकको शैलीभन्दा केही भिन्न अर्को संरचना भनेको स्वतन्त्र संरचना हो । संस्कृत साहित्य परम्पराबाट आएको मुक्तकको पहिलो संरचनापछिको मुक्तकको अर्को संरचना स्वतन्त्र संरचना हो । जसमा चतुष्दपदीय संरचना मात्र होइन । जसले व्यक्त गर्न खोजेको भाव व्यक्त हुनुप¥यो । हेरौं साहित्यकार सरूभक्तको बन्द खामभित्रको एक मुक्तकः
म जन्माईए
हाहाकारमा परे
मरे (सरूभक्त, २०३५ :- १३) ।
यो मुक्तक साहित्यकार सरूभक्तले लेखेका हुन् । यसलाई के मान्ने ? जुन २०३५ सालमा प्रकाशन भएको बन्द खामभित्र मुक्तक सङ्ग्रहमा समावेश छ । जसले व्यक्त गर्न खोजेको भाव व्यक्त गरेको छ या छैन ? यसलाई मुक्तक मान्ने या नमान्ने ? न त यो छोटो कविता भन्नु न रूबाई, न हाईकु भन्नु । जसले भन्न खोजेको कुनै पनि कुरालाई बाँकी राखेको छैन । यसैगरी तेजनाथ घिमिरेको एक स्वतन्त्र संरचनाको मुक्तक हेरौं :-
मान्छेले युद्धका बीज लगेर घर छर्दछन्
धमिला फुत्त निस्केर मोर्चामा युद्ध गर्दछन्
हो हामी राजनेता हौं, तमासामात्र हेर्दछौं
क्रान्तिको उपलब्धिमा लाशै मात्र ततेर्दछौं (घिमिरे, पुस्तकमा मिति नभएको : ३८) ।
हाम्रा हिजोका धर्मग्रन्थ, वेदजस्ता ग्रन्थहरूमा लेखिएका चार लाइनका हरफहरूलाई हामी मुक्तकको संरचनामा देखेका छौं । किनभने आजको मुक्तक लेखन हाम्रो संस्कृत साहित्य र वेद वेदान्तको प्रभाव हो । आजको समयमा हाम्रा मुक्तकहरू कुन हो होइन भन्दा पनि कुन संरचनाको मुक्तक हो भन्ने कुराको निर्धारण हुनु आवश्यकताको विषय बनेको छ ।
ग. रूबाई संरचनाका मुक्तकः
संस्कृत साहित्य परम्पराबाट आएको मुक्तकको एक रूप, संस्कृतको चतुष्पदीय एक श्लोकीय शैलीभन्दा केही भिन्न अर्को स्वतन्त्र संरचना सँगसँगै उर्दु फारसीबाट आएको अर्को रूबाई संरचना हो । रूबाई लेखनमा वर्तमानमा सुरूका नियमहरूलाई बिस्तारै वेवास्ता गर्दै आएको देखिन्छ । उर्दूका ‘इकवाल’ ले जुन नियमको पालना गरेका छैनन् । रूबाई शैलीको प्रयोग गर्ने सन् १०४८ मा जन्मेर सन् ११३२ मा जीवनलिला समाप्त भएका चर्चित फारसी भाषाका ‘अबुल फलह उमर बिन इबाहीन अल खय्यामी’ हुन् । उनका मुक्तकलाई फिट्जेराल्डले सन् १८५९ मा अङ्ग्रेजी भाषामा अनुवाद गरेर बेलायत र अमेरिकामा लोकप्रिय बनाइएको थियो । हाइकुमा जस्तै नियम मुक्तकमा भए पनि कतिपयले रूबाईलाई हाइकु जस्तै अलग्गै मुक्तक मानेको पाइन्छ । हामी कहाँ रूबाई न ‘हजज’ बहरको छ न ‘उमर खैय्याम’ को पालाको जस्तो ।
उमर खय्यामीको शब्दमा रूबाई
‘रूबाई एक काव्य विधाका नाम है, रूबाई अरबी शब्दा रूबा सेनिकला है जिसका अर्थ होता है चारः’ रूबाई चार पङ्क्तियो की कविता है जिसकी पहिली दो और चौथी पंक्तिया तुकात्मक हाती है और तीसरी लाइन आजाद रखी जा सकती है डाक्टर इकबाल की एक रूबाई हैः
रगों में वो लह् बाकी नही है
वा दिल वो आरजु बाकी नही है
नमाजो रोज ओ कुर्बानिओ हज
ये सब बाकी है त बाकी नही है
उमर खैयाम से बच्चन तक (खैयाम और मधुशाला) ।
‘इस छद के बारे मे कहा जाता है २५१ ईसबी सन मे अरब के एक इलाके मे सुल्तान याकूबका लड्का गोलियो से खेल रहाथा एक गोली के लुढकने पर उसले खुशी मे कुल लफ्ज कहे थे इन लफ्जो मे एक खास लय थी उस समय के शायर रोदकी ने इसीलय मे तीन पङ्क्तिया जोड दी और इस तरह रूबाई और इसका छद बजूदमेआया ।’
माथि उल्लेख गरिएको भनाई उमर खय्यामीको हो । नेपाली साहित्यमा गजल आयो, गजलकै रूपमा बस्यो । रूबाई आयो रूबाईको रूपमा बस्न सकेन । जसले मुक्तकसँग मितेरी लगाउन पुग्दा केही असहज स्थिति अवश्य पैदा भएको हो । नेपाली संस्कृत संरचनाको मुक्तक लेखन परम्परा नै ओझेलमा पार्ने प्रयात्न त्यही संरचनामा रम्नेहरूले गरेका हुन् । जस्तो अवस्थाको सिर्जना भए तापनि नेपाली मुक्तक लेखनको पहिलो स्रोत संस्कृत साहित्य हो । यसरी मुक्तकको कुरा जे जसरी गरे तापनि हामीले शक्ति बल्लभ अज्र्याल (१७८१–१८६३) ले लेखेका चतुष्पदीय रचनालाई मुक्तकको शीतबिन्दु जनाएका छौं । त्यसपछिका दिनमा चतुष्पदीय संरचनामा रहेर मुक्तक लेख्ने अग्रज (२०१६ तिरबाट) भीमदर्शन रोक्का हुन् । यसर्थ भिमदर्शन रोक्कालाई चतुष्पदीय संरचनाका मुक्तकका जन्मदाताको रूपमा उल्लेख गर्ने गरेको पाइन्छ ।
पोखरेली मुक्तक लेखनको विकासक्रम
पोखरा मुक्तकका लागि उर्भर भूमी हो । कयौं मुक्तककार यही माटोमा हुर्के बढे, वर्तमानमा धेरै मुक्तककारहरू क्रियाशील रहदै आएका छन् । यस आलेखको मूख्य विषयवस्तु आदिवासी जनजाति स्रष्टा भए तापनि पोखरेली मुक्तक लेखनको विकासक्रम केही उल्लेख गर्नुपर्ने हुन्छ । पोखरेली मुक्तक लेखनको प्रारम्भिक चरणका गै्रह आदिवासी मुक्तककारमा लेखनाथ पौड्याल एक हुन् । उनको ‘लालित्य भाग १’ (२०२४) मा प्रकाशित कविता सङ्ग्रहहरूमा चतुष्पदीय मुक्तकहरू रहेका छन् । जुन कृतिमा राधाकृष्ण (पृष्ठ :- ३०), को ? को ? (पृष्ठ :- ४९), सत्य सन्देश शीर्षकमा (पृष्ठ :- ५२, ७७, ८२, ९५, ११६ र १२३), विवेक वाटिकाको सानो फूल (पृष्ठ :- ५६), पिंजडाको प्यास मैना (पृष्ठ :- ६०), संसारको स्वरूप (पृष्ठ :- १०८), अध्यात्म वाटिकाको सानु सुगन्धी फूल (पृष्ठ :- १११), कुँचो (पृष्ठ :- १३५), गरी १३ वटा मुक्तक रहेको छन् । हेरौं चतुष्पदीय सत्य सन्देश शीर्षकको एक रचना :
भर्दाभर्दै हजारौं विषय सुख–घडा देह लंतन्न पर्दा
झर्दा सम्पूर्ण सेखी, तुजुक, पवनले निस्कने जोड गर्दा
सर्दा आपस्त गर्दै पर पर धमिलो नाचको अन्त्य पर्दा
गिर्दामा साथ जाने कुनुन चिज हुन ? सम्झ ती काम गर्दा (पृष्ठ : ९५) ।
लेखनाथपछि भोलानाथ पराजुली, रत्नदेव शर्मा, गोपाल वैद्य, केदारनाथ उपाध्याय, भूपी शेरचन, अलि मियाँ, वैरागी काईला, मोहनशिमांशु थापा, नीरवक्रम प्यासी, यादव खरेल, धीरेन्द्र मल्ल, कालिप्रसाद रिजाल, हरिभक्त कटुवाल, रत्नशमशेर थापा, ऋषिराम भूसाल, दिल साहनी, बुँद राना, तारानाथ पाखे, मुकुन्दशरण उपाध्याय, तेजनाथ घिमिरे, दीपक सोतीजस्ता मुक्तककारहरू निस्केका छन् । पोखरा मुक्तक लेख्नका लागि मात्र नभएर मुक्तक सुन्नका लागि पनि प्रिय ठाउँ हो । विभिन्न समयमा टिकटमा मुक्तक सुनाउने कार्यक्रम हुँदै आइरहेका छन् । यस्तै पछिल्लो समय मुक्तक संरचनामा देखिएको विवाद अन्त्यका लागि पोखरामै गोठी आयोजना गरेर पोखरा घोषणापत्र जारी गरिएको अवस्था छ । नेपाल मुक्तक प्रतिष्ठानको आयोजना र मुक्तक मञ्च पोखराको सहकार्यमा २०७० सालमा पोखराको नगर प्रशिक्षण केन्द्र नदीपुरमा ‘मुक्तकको रचना विधान विषयक वृहत कार्यशाला गोष्ठी’को आयोजना गरियो, माघको दोस्रो हप्ता २०७० माघ १७ र १८ गते । उक्त कार्यशाला गोष्ठीले जारी गरेको मुक्तकको रचनाविधान र पोखरा घोषणापत्रका पा“च बु“दा निम्नानुसार रहेका छन् ।
वर्तमानमा नेपाली साहित्यमा मुक्तक अत्यन्त लोकप्रिय रचना भएकाले यसको समुन्नयन र स्तरिकरणका लागि गम्भीर विमर्शका साथ कार्यहरू गर्ने, मुक्तकको विषय, संरचना र शैलीमासमेत नवीन प्रयोगहरू देखिरहेका सन्दर्भमा त्यस्ता स्तरिय मुक्तकहरूलाई सम्मान गर्दै वर्तमानमा लोकप्रिय रहेको चतुष्पदी (चार हरफे) आयाममा विस्तारित मुक्तकलाई मानक स्वरूप प्रदान गर्ने, नेपाली मुक्तकमा संस्कृत साहित्यको चतुष्पदी श्लोकी शैली, अरबी फारसीमा प्रचलित रूबाईयात र अग्रेजीमा प्रचलित क्वाट्रेन र गद्य कवितात्मक शैलीका साथै नेपाली लोक लयात्मक शैलीसमेतको अन्र्तविमर्शबाट विकसित नेपाली मुक्तकमा मौलिकपनको खोजीका लागि प्रयास गर्ने, लघुतम् कविताका विविध रूप हाइकू , तांका, दोहा आदि छोटा कविता आफ्नै नामले परिचित भएकोले त्यस्ता रचनालाई मुक्तक अन्तर्गत नराख्ने ।
क्रमश :- पछिल्ला पङक्तिहरूमा उत्तरोत्तर भावोत्कर्ष हुनु र अन्तिम पङ्क्तिले विचार, कथ्य वा भावको पटाक्षेप गरी रहस्यको उद्घाटन गर्नु नै मुक्तकको निजत्व भएकोले यस प्रकारका मुक्तक रचनामा जोड दिने ।
यसरी मुक्तक लेखनको शृङ्खलामा देखिएका विवाद समाधानका लागिसमेत पोखराले उल्लेख्य योगदान पु¥याउँदै आएको सन्दर्भमा आजसम्म आइपुग्दा झण्डै पाँच दर्जनको हाराहारीमा एकल र संयुक्त सङ्ग्रह प्रकाशन भएका छन् । विभिन्न साहित्यिक सङ्घसंस्थाहरू गठन भएका छन् । विभिन्न समयमा मुक्तकसम्बन्धी कार्यशाला र गतिविधी गदै आएका छन् । पोखराका सम्पूर्ण छापा तथा विधुतीय सञ्चार गृहहरूले मुक्तकको उत्थानमा ठूलो भूमिका खेलेका छन् । विभिन्न साहित्यिक, सामाजिक, शैक्षिक, राजनैतिक सङ्घसंस्थाका मूखपत्रहरूले यसको विकासक्रममा थप योगदान पु¥याएका छन् । पोखरा घोषणापत्रले मुक्तकको मानक रूप रूबाईलाई मान्ने भने तापनि विगतमा मुक्तक भनेर प्रकाशन गरिएका मुक्तक, मुक्तक नै होइनन् भन्ने आसय भने घोषणापत्रमा समावेश छैन । यसर्थ पछिल्लो समय रूबाई संरचनामा मुक्तक खेलेको राम्रो भन्ने सन्देश प्रवाह भएको छ । एकातर्फ केन्द्रिय तहबाट साहित्यकारहरू मुक्तकको विवाद समाधानका लागि पोखरा रोज्ने, अर्कोतर्फ मुक्तकको उत्थानका लागि पहिला पोखरामा नै संस्था स्थापना हुनुले पनि पोखरेली मुक्तकलाई उचाईमा पु¥याएको छ । किनकी मुक्तकको विकासका लागि मुक्तकको उत्थानका लागि भनेरै ‘मुक्तकको उत्थान हाम्रो अभियान’ भन्ने उद्घोषका साथ‘मुक्तक मञ्च’ (२०६४ जेठ) पोखराको जन्म भएको छ । जसका संस्थापक अध्यक्ष मुक्तककार गोविन्द गिरी रहेका छन् । जसमा गोविन्द गिरी अध्यक्ष, कृत्रिम स्याङ्जाली उपाध्यक्ष, प्रकाश ज्ञवाली सचिव, कृष्ण देवकोटा कोषाध्यक्ष र विधान मस्यौदा समिति संयोजक लक्ष्मण थापा, सुरेश रानाभाट रहेका थिए । यो इतिहासलाई पनि हामीले आत्मसात गर्नुपर्ने हुन्छ ।
पोखरेली आदिवासी स्रष्टाका मुक्तकको अध्ययन
पोखरेली मुक्तकको विकासमा पोखरा जन्म भूमी भएका र पोखरालाई कर्म भूमी बनाएका धेरै स्रष्टा साधकहरूको महत्वपूर्ण योगदान रहदा रहदै पनि यहाँ आदिवासी जनजाति स्रष्टाको मात्र चर्चा गर्नु नै यस आलेखको मूख्य सिमा हो । त्यसैले यहाँ आदिवासी जनजाति स्रष्टाका कृतिका बारेमा मात्रै चर्चा गरिएको छ । आदिवासी जनजाति स्रष्टाको सन्दर्भमा सबै भन्दा पहिला भूपी शेरचनबाट मुक्तक लेखन थालनी गरिएको पोखरामा पछिल्लो समयसम्म आइपुग्दा धेरै स्रष्टाहरूको उपस्थितिले मुक्तक लेखनको विकासक्रम निरन्तर अगाडि बढिरहेको छ । यसरी मुक्तक लेख्नेहरूमा सरूभक्त, तीर्थ श्रेष्ठ, विजय बजिमय, सुशील बजियम, उषा शेरचन, चन्द्र भट्टचन, रमेश श्रेष्ठ, डा. रूपक श्रेष्ठ, विनोद गौचन, कृष्ण तामाङ उदासी, दिलीप दोषी, रामकाजी कोने, सुरेन्द्र थापामगर, तिलकप्रसाद पुन, नन्द श्रेष्ठ, विष्णु अल्पविराम, विश्वरत्न शाक्य, रूद्रबहादुर थापा, रूद्र सन्देश मगर, इन्द्र राना प्रतिक, सरस्वती प्रतिक्षा, रूपिन्द्र प्रभावी कटु, रूद्रबहादुर श्रीस मगर, मोहन श्रेष्ठ स्पात, दुराबाबु, कृष्णबहादुर थापा मगर, तारा राना, फूलमाया गर्बुजा मगर, कृष्ण मिगीन मगर, गोविन्द सिञ्जाली, काशिनाथ कुमाललगायतका पोखरामा जन्मेका र पोखरालाई कर्मभूमी बनाएका स्रष्टा मुक्तक लेखनमा लागिरहेका छन् । यहाँ उल्लेख गरिएका आदिवासी स्रष्टा साधकहरूलाई हेर्दा पोखरेली मुक्तकको विकासका लागि यी स्रष्टाले उल्लेख्य योगदान पु¥याएका छन् ।
भूपेन्द्रमान शेरचन (भूपी)
मुक्तकको उत्थानका लागि वि.सं. २०२० देखि नै आदिवासी स्रष्टा क्रियाशील रहदै आएको पाइन्छ । वि.सं. १९९३ सालमा मुस्ताङको थाक चुटुकेमा जन्मेर पोखरामा बसोबास गर्दै आएका स्रष्टा भूपेन्द्रमान शेरचन वाङ्मयको क्षेत्रमा भूपी शेरचनका नामले परिचित छन् । साहित्यकार भूपी शेरचनले पोखरेली माटोमा मुक्तकको विकासमा उल्लेख्य योगदान पु¥याएका छन् । ‘उनको पहिलो कृति ‘निर्झर’ (२०१५) कविता सङ्ग्रहमा ‘झ्यालबाट पतझरको एक दृश्य’ नामक एक मुक्तक प्रकाशन भएको पाइन्छ’ (बराल, २०५७ :- ९) । यसरी मुक्तक लेखनमा लागेका भूपी शेरचन पछिल्लो समय आफ्ना दाजुसँग अध्ययनको क्रममा बनारस जाँदा उनले रूबाई शैलीको मुक्तक लेख्ने प्रेरणा पाए । सोही प्रेरणाबाट तत्कालीन समयको चर्चित पत्रिका ‘रूपरेखा’मा रूबाई संरचनाको मुक्तक प्रकाशन गरेर पोखरेली मुक्तक लेखनलाई शिखरमा पु¥याएको देखिन्छ । हेरौं अध्ययनको क्रममा फेला पारेको रूबाई संरचनाको शेरचनको २०२८ सालमा ‘समय’ नामक पत्रिकाको अङ्क २ मा छापिएको मुक्तक, भूपी शेरचनका कविता सङ्ग्रहबाट :-
पहेलो धातुलाई सुनको गजुर भन्न मन लाग्छ
प्रत्येक रङ्गीन चरालाई वनको मजुर भन्न मन लाग्छ
चाकडी गर्दा गर्दा यस्तो बानी परिसक्यो अब त
बाटामा कुनै गधालाई देखेपनि हजुर भन्न मन लाग्छ (पृष्ठ :- ८६) ।
यसरी हामी बुझ्न सक्छौंं मुक्तक छोटो, गहन र शसक्त विद्या हो । पोखरेली मुक्तकको विकासमा स्रष्टा भूपी शेरचन सँगसँगै पछिल्ला दिनहरूमा उल्लेख्य स्रष्टाहरू क्रियाशील रहदै आएका छन् । शेरचले मुक्तक प्रकाशन गरेको केही समयपछि पोखरेली युवा सांस्कृतिक परिवारले टिकटमा मुक्तक वाचन कार्यक्रम नै आयोजना गरेको पाइन्छ । २०३५ साल माघको २० गते शनिबारका दिन ‘हामी चाहन्छौं हाम्रो रचनाहरूको पनि मूल्य होस्’ भन्ने उद्घोषका साथ दुई रूपैयाँको टिकट काटेर मुक्तक सुन्ने र सुनाउने परिपाठीको थालनी पोखराले नै गरेको हो । ‘मुक्तक वाचन कार्यक्रममा पोखराका आदिवासी स्रष्टाहरूमा सरूभक्त श्रेष्ठ, तीर्थ श्रेष्ठ, उषा भट्टचन, विनोद गौचन, विश्व शाक्यलगायतका स्रष्टाहरूले मुक्तक सुनाएका थिए’ (पौडेल, २०६८ :- २३) । यसरी मुक्तक सुनाउने क्रमलाई ०३७, ०३८, ०४०, ०४१, ०४२, ०४९, ०५०, ०५२ र ०५६ गर्दै एक दशक निरन्तर कार्यक्रम हुँदै आएको पाइन्छ । पछिल्लो समय देशमा देखिएको विषम परिस्थितिका कारण त्यो क्रम निरन्तर हुन नसके पनि पछिल्लो समय २०६७ देखि पुनः टिकटमा मुक्तक वाचनको शृङ्खला सुरूवाती भएको छ यो निकै राम्रो पक्ष मान्न सकिन्छ ।
भक्त श्रेष्ठ (सरूभक्त)
पोखरेली मुक्तकको विकासमा साहित्यकार भक्त श्रेष्ठले पनि उल्लेख्य योगदान पु¥याएको पाइन्छ । २०१२ भाद्र तीजका दिन जन्मेका स्रष्टा वर्तमान नेपाल सङ्गीत नाट्य प्रज्ञा प्रतिष्ठानका कुलपतिसमेत हुन् । भक्त श्रेष्ठ वाङ्मयको क्षेत्रमा सरूभक्तका नामले परिचित छन् । साहित्यकार सरूभक्तले तीन वटा मुक्तक कृति ‘बन्द खाम भित्र’ (२०३५), ‘हजार बुद्धहरू’ (२०६१) र ‘प्रेमयात्रा’ (२०६७) प्रकाशन गरेर पोखरेली मुक्तकको विकासमा आफ्नो उपस्थिति द्रविलो बनाएका छन् । सरूभक्तको ‘बन्द खामभित्र’ (२०३५) मुक्तकसङ्ग्रह प्रकाशन भएपछि पोखरामा आदिवासी स्रष्टाका मुक्तकका कृति प्रकाशनको सुरूवाती भएको पाइन्छ । उक्त कृतिमा सामाजिक विसङ्गति र विकृतिका विरूद्धका आक्रोश व्यक्त गरिएको छ । समाज र जीवनको सामाजिक, आर्थिक र राजनीतिक असन्तोषप्रति सन्देश दिने इदाराका साथ प्रकाशित भएको बन्द खाम भित्र मुक्तक सङ्ग्रहको दोस्रो संस्करण प्रशन तमुद्वारा २०५० मा निस्केको छ । पहिलो संस्करणमा ५४ वटा मुक्तकहरू रहेका र यसको दोस्रो संस्करणमा ४६ वटा मुक्तक थप गरी मुक्तक संख्या १०० पु¥याइएको छ । कृतिमा तीन लाइनदेखि लिएर १३ लाइनसम्मका ‘नदेखि हिड्नेहरूलाई’ र ‘पर्ख’ जस्ता स्वतन्त्र मुक्तकहरू सङ्गृहीत रहेका छन् । लेखक स्वयमसँग पहिलो संस्करण अनुपलब्ध भएका कारण यहाँ समावेश गरिएको मुक्तक पहिलो संस्करणको हो या दोस्रोमा थप गरिएको हो भन्न सक्ने अवस्था छैन । उनका सुझाव, सत्य हजुर, कोही पागल भन्लान, बालक, बन्दखाम भित्र शीर्षकका मुक्तकहरू १, २ र ३ गरी लेखिएका छन् । हेरौं मुक्ति शीर्षकको एक मुक्तक ।
देश परिभाषित गर्न म यथासम्भव मुक्ति खोजीरहन्छु
ढुङ्गा माटोका कणहरूमा म अनमोल सुक्ति खोजीरहन्छु
जब जब म देख्छु विघटनका चिसा वादलहरू
हतास हतास भई म मुक्ति देखि मुक्ति खोजीरहन्छु (पृष्ठः ९८, दो.सं.) ।
यसैगरी सरूभक्तको दोस्रो हजार बुद्धहरू (२०६१) मुक्तक कृति प्रकाशन भएको छ । गौतम बुद्धको देशमा जन्मेका हामीहरूलाई देश दुखेको वेला बुद्धको देश भन्न लाज लाग्ने अवस्थामा उनको हजार बुद्धहरू मुक्तक कृति निस्केको छ । हिजो एक बुद्ध थिए देशमा शान्ति अमनचयन सुख, सन्तोष थियो । आज घरैभरि बुद्ध भएर पीडा, दुःख तक्लीत भएको छ भन्ने खालको सन्देश उक्त कृतिमा व्यक्त गरिएको छ । आफ्नो देशलाई आखिझ्यालबाट चियाउँदै सम्पूर्ण विश्वमान चित्रलाई मुक्तकमा केन्द्रीत गरिएको छ । सबैले चाहेको शान्तिको पुकारलाई उजागर गर्दै सरूभक्तको हजार बुद्धहरूमा छोरीलाई पत्र, माया, जिन्दगी, नेपाल, शहीद, इच्छा शब्दलाई अलि बढी माया गरिएको पाइएको छ । हेरौं उनले देखेका हजार बुद्धहरूको बुद्धी कस्तो रहेको छ एक मुक्तक ।
खोसिनेहरू उठ, अरूले फुटाएर आफूहरू फुट्न सकिदैन
सोसिनेहरू उठ, अरूले टुटाएर आफूहरू फुट्न सकिदैन
यस्तै हुन्छ पृथ्वीमा चेतनाको पहिलो नियम कि
हेपिनेहरू उठ, अरूले जुटाएर आफूहरू जुट्न सकिँदैन (पृष्ठः ६७) ।
यो समयमा सरूभक्तको मुक्तक लेखनले आफ्नो पृथक पहिचान बनाएको छ । पहिलो मुक्तक सङ्ग्रहमा अधिकांश स्वतन्त्र संरचनाका मुक्तक लेखेका मुक्तककार सरूभक्त हजार बुद्धहरूमा चतुष्पदीय संरचना (संस्कृत, स्वतन्त्र र रूबाई) का मुक्तक लेखेका छन् । उनका उघ्राईहरू, हामी, जिन्दगी–२, माया र मौसम, हेपिनेहरूका कवि, हेपिनेहरूका नायक, स्वास्नी मान्छे, कोख, शहिद–२, नारि+वादी, संविधान, ताजा खबर जस्ता मुक्तकहरूले विशेष भूमिका खेलेका छन् । यो समयमा आउँदा उनका मुक्तकमा रूबाई संरचनाको अधिक प्रभाव परेको देखिन आाउछ । यसैगरी सरूभक्तले नयाँ वर्ष २०६७ को शुरूवातीको चरणतिर तेस्रो मुक्तकसङ्ग्रह ‘प्रेमयात्रा’ (२०६७) प्रकाशन भएको छ । जसमा चतुष्पदीय संरचनाका १०० वटा मुक्तक रहेका छन् । साहित्यकार सरूभक्त सरोकार कन्द्र पोखराबाट प्रकाशन भएको १३८ पृष्ठमा फैलिएको उक्त कृति हेर्दा पछिल्लो समय सरूभक्तको मुक्तक लेखनलाई रूबाईले पक्कड जमाएको देख्न सकिन्छ । मुक्तकमा पि.एच.डी. गर्ने मुक्तककार मुरारी पराजुलीको मुक्तकसम्बन्धी आलेख रहेको उक्त सङ्ग्रह युवा पुस्ता जो मुक्तकका बारेमा खोज अनुसन्धान गर्न चाहन्छन् उनका लागि यो कृति सान्दर्भीक रहको छ । हिजो बन्द खाम भित्रको बन्दी बनेका उनी कहिले बुद्धको खोजी गरिरहेका हुन्थे । पछिल्लो समय प्रेमको सागरमा डुबेका छन् । विगतका कृतिहरूमा प्रेम पूरै अटेको छैन भन्दै उक्त सङ्ग्रहमा नअटेको प्रेम व्यक्त हुँदै प्रकाशन भएको छ । उनले प्रेमलाई उच्च स्थान दिदै साहित्यिक यात्रामा देखेको प्रेमप्रतिको भावलाई अभिव्यक्त मात्र होइन, पोखरामा अधिक मुक्तकसङ्ग्रह निकाल्ने आदिवासी मुक्तककारको रूपमा पनि नाम लेखाएका छन् । पोखरेली मुक्तक कृतिहरूको बीचमा प्रेम भावलाई मात्र व्यक्त गरेर लेखिएको मुक्तकसङ्ग्रह हो यो सङ्ग्रह । काव्य लेखन एकै विषयलाई केन्द्र मानेर लेखिने सरूभक्तको प्रेमयात्रा पनि प्रेमलाई केन्द्र मानेर लेखिएकोले पोखरेली मुक्तकको इतिहासमा प्रेम काव्य बनेको छ भन्दा पनि फरक पर्दैन । हेरौं उनको एक प्रेमपरक मुक्तक ।
प्रेमका कविता धेरै लेखिए तर कवितामा प्रेम पूरै अटेको छैन
जीवनको यो महानतम् रहस्यबाट कसैको आँखा हटेको छैन
युगौंयुग इतिहासमा अप्रेमहरूले जति राज गरेको भएपनि
यो सुख्खा धर्तीमा कहिल्यै पनि प्रेमको महिमा घटेको छैन (पृष्ठः ८७) ।