हे नाथ ! पचमुखी प्रभु-पशुपति श्री गुहेयश्वरी तिमी
फूल्चोकी-लुमणी अशोक गणपति श्रीकाल भैरव तिमी
चाँगु-योगिनी भीमेश्वरी हरि श्री स्वयम्भू बौद्ध लुम्वनी ।
मुक्तिनाथ गोसाईकुण्ड कैलास-मानसरोवर गोकर्ण पिण्डेश्वर
शत्रु परास्त गर्न सँधै नेपाली वीर गोर्खाली फैलियोस् सबैतिर ।

श्री बुढानिलकण्ठ शिवफरी दक्षिणकाली जगतकी धनी
बगलामुखी बनकाली बत्सला बासुकी जालपा कंकेश्वरी-
सगरमाथा कुम्वकर्ण- कचनजंगा अन्नपूर्ण हिमालय भरी ।
बराहक्षेत्र कोशीपाथीभरा कर्णाली मालीका गण्डकी श्री द्वारिका ।
नरदेवी कमला गोरखनाथ प्रभु चारमुख गणेश न्यायपालका ।

-जयकृष्ण प्रसाई ९३ बर्षे

साउनको सोमबारको ठूलो महत्व छ । पशुपतिनाथका अनेकौं जात्राहरु मध्ये शिवरात्री बालाचतुर्दशी साउने सोमबारहरु अतिनैं पि्रय मानिन्छन् । साउने सोमबारलाई पशुपतिनाथको जन्मबार स्वरुप मानिन्छ । नेपाली महिलाहरु बिवाहित अविवाहित सबै पशुपतिनाथको पूजाआरधनामा आफ्नो आफ्नो देश परिवार श्रीमान छोरा-छोरीको समृद्धिको कामना गर्दै शुद्ध भएर ब्रत बस्छन् । पशुपतिनाथको मंदिरमा सोमबारका दिन राताम्य महिलाहरुको ठूलो भिड लाग्छ । पशुपतिक्षेत्र बाहेक नेपाल अधिराज्य र भारत लगायत विश्वका अनेकौ स्थानमा स्थापित महादेव शिवालय मंदिरहरुमा त्यत्तिकै हिन्दु नारीहरुको जमगठ हुन्छ । त्यस्तै शिवरात्रीमा विश्वभर छरिएर रहेका हिन्दुहरु लगायत खास गरेर नेपाल र भारतका लाखौं साधु-सन्त लगायत हिन्दु धर्मावलम्वीहरु पूजा अर्चना र दर्शनको लागि आउछन् । विश्वभरीका हिन्दुहरुका आराध्यदेव पशुपतिनाथको पूजाअर्चना गर्नु आस्तिकहरु आत्मागौरव मान्छन् भने नास्तिकहरु यसक्षेत्रलाई परम्परागत अस्तित्व ठान्छन् ।

पशुपतिनाथ बारेमा पौराणिक इतिहासमा उल्लेखछ- प्रथम गोपालबंशी राजा भुक्तमानले पशुपतिनाथको दिव्यज्योति प्रकट भएको देखेर पशुपतिनाथको देवल बनाएको थियो । हिमालयको दक्षिण गंगाको उत्तर काठमाण्डौं उपत्यका रुद्रको अतिनैं पि्रय क्षेत्र हो । पशुपतिनाथकै प्रतापले गोसाईकुण्डपिण्डेश्वरलाई पवित्र क्षेत्रको रुपमा लिइन्छ । त्यस्तै अमरनाथ विश्वनाथ कैलास-मानसरोवरलाई शिवजीको तपोभूमिकारुपमा विश्वभरका हिन्दु तथा बौद्धहरु मान्ने गर्छन् । पशुपतिनाथलाई शिव महादेव किरातेश्वर शंकर शंम्भुज्योतिलिङ्ग आदि विभिन्न नामले पुकारिन्छ । पशुपतिनाथका तीन नेत्र हुन्छन् तीनलाई ज्ञानचक्ष मानिन्छ । पशुपतिनाथका पाँच मुख मध्ये पूर्व तत्पुरुषृउत्तर वामदेव दक्षिण अघोर पश्चिम सद्योजात र आकाशतर्फ फर्केको मुखको नाम इशान हो । महाभारतकालमा युद्धको समाप्तिपछि हिमाल जाँदा पाण्डवहरुले प्रायश्चितस्वरुप पशुपतिनाथको पूजा गरेका र लिच्छविबंशका पहिला राजा 'विक्रमादित्य' को उपाधि धारण गरेर 'वैशालाधिपति' को रुपमा पशुपतिनाथ र बज्रयोगिनीको तपस्या गरी शक्ति प्राप्त गरेर बत्तिसपुलतीमा आफ्नो िसंहासन कायम गरेका र उनैबाट कासीमा विश्वनाथको मन्दिर स्थापना गरिएको कुरा देवमाला बंशावली र हिमवतखण्डमा उल्लेख छ । पृथ्वीमा पानीको हाहाकार भएपछि पशुपतिनाथको दक्षिणतर्फ उन्मक्त भैरवको पूर्वतर्फ मल्लराजाहरुका थुप्रै मूर्तिहरु भन्दा पूर्व शंखधारण गरेका कुण्डल र मुकुटधारी राजा भगिरथले महादेव र गंगामाताको तपस्या गरेको मूर्ति ससम्मान राखिएकोछ ।

कैलाश मानसरोवर शिवजीको क्रिडा तथा तपस्थान हो । यो क्षेत्र हिमवतखण्डको भूभाग हो । मानवकल्याणको लागि बिषलाई आफ्नो कण्ठमा राखी त्यसको डाहाबाट मुक्त हुन त्रिशुलबाट जल निकाली कुण्ड बनाई त्यही कुण्डमा विराजमान भएकाले गोसाईकुण्डको पनि ठूलो महीमाछ । अठार पुराणहरु सबैमा शिवको महीमा छ र शिव पुराण शिवजीको बयानको वृतान्त हो । हिमवतखण्डको पुस्तकमा- ुमरिचिपुलहऋतुभृगुअत्री आदि ऋषिहरुले पशुपतिनाथको पुूजा गरेर बसेको उल्लेख छ । नेपालका राजाहरु आफ्नो संदेश र भाषणको अन्त्यमा 'पशुपतिनाथले हामी सबैको कल्याण गरुन्' भन्ने उद्गार गर्ने परम्परा छ र यो परम्परालाई पशपतिनाथले निरन्तरता दिने नैं छन् । पौराणिककालमा नेवार राजोपाध्यायहरुबाट पशुपतिनाथको पुजाआजा हुन्थ्यो । विक्रम सम्वत् १७१४ पछि राजोपाध्यायहरुको सहायताका लागि बनेपाबाट नेवार जातिका पुजारीहरुलाई पशुपतिको भण्डारे बनाइएको थियो । पछि प्रतापमल्लले कर्नाटकको राजासँग सम्पर्कमा जाँदा कर्नाटक राजाले सहयोगीका रुपमा तान्त्रिकहरु ज्ञानानन्द र लुम्मकर्ण भट्ट नेपालमा आएका र पछि तिनै तान्त्रिक भट्टहरु पशपतिनाथका पुजारी बनाइए । अहिलेसम्म पशुपतिनाथको मन्दिरमा मलभट्ट सहित दक्षिण भारतका चारजना भट्ट पुजारी र १०६ जना नेवार भण्डारीहरु छन् । पशुपतिक्षेत्र देवपाटनमा जन्मिएका भण्डारीहरुलाई मात्र पशुपतिनाथका पूजामा चलाइन्छ । भण्डारीहरु गृहस्त हुन्छन् । पशुपतिनाथको चार ढोका बिहान चार बजे खुल्छ । बिहान साडे आठ बजे भट्टहरु भित्र प्रवेश गर्छन् ।

विक्रम सम्वत् १४०० तिर बंगालका नबाव सुल्तान समसुद्दिनले एकतिस हजार मुसलमान पल्टन लिएर नेपालका मन्दिर तथा विहारहरु ध्वस्त गर्दै जनकपुर पनौती हुँदै पशुपतिनाथको मन्दिर समेत ध्वस्त पार्ने धृष्टता गरे । अन्तिम लिच्छवि राजा जयर्जुनदेवको शासन कम्जोर थियो । मुसलमानको आक्रमणले सारा हिन्दु तथा बौद्धहरुमा कोलाहल मच्चियो । यस्तो विकराल अवस्थाबाट यसक्षेत्रलाई बचाउन पाल्पा, कास्की, गोरखा लमजुङ्गका राजाहरुको सहयोग लिएर जयस्थिति मल्लले मुसलमान फौज माथि आक्रमण गरे तीसहजार चारसय मारिए र ६सय जति बाँचेर भागेका थिए । त्यसपछि जयस्थिति मल्ल काठमाण्डौं उपत्यकाको राजिसंहसानमा बसेर पशुपतिक्षेत्रमा जिर्णोध्दार र पुनरुत्थान गरी बाग्मतीपारी राम मन्दिरको निर्माण गरेर कुम्भेश्वर महादेवको स्थापना गरी कोटीहोम गर्दै शुद्धशान्ति गरेर पशुपतिनाथको मन्दिरभित्र हिन्दु तथा बौद्ध बाहेक अरुहरुको प्रवेश निषेध गर्ने नियम चलाएका थिए । हिन्दु र बौद्धबाहेक अरु धर्मवलम्वीलाई पशुपतिनाथमा प्रवेश निशेष हुनु पनि राम्रो परम्परा हो ।

विक्रम सम्वत् १४६५ मा पशुपतिनाथ बारेमा राजा ज्योतिर्मल्लले पशुपति अभिलेखमा उल्लेख गरेका थिए- 'पूण्यभूमि नेपालखण्डमा वत्सलेस पाँचमुख भएका परम पशुपति बाग्मतीको तिरमा हुनुहुन्छ र यहीं पूज्य बाशुकीनाग पनि हुनुहुन्छ ।' राजाहरुमा प्रतापमल्लले पशुपतिनाथको धेरै सेवा गरेको पशुपतिनाथमा प्रसस्त शिलालेखहरु पाइन्छन् । पृथ्वीनारायण शाहले नेपालको एकीकरण गर्दाको समयमा पशुपतिनाथको पूजाअर्चना गरेको कुरा भाषा बंशावलीमा उल्लेख छ । पृथ्वीनारायण शाहको काठमाण्डौं उपत्यका विजयपछि विक्रम सम्वत् १८२६ मा बसन्तपुर दरबारको अभिलेखमा उल्लेख छ- 'राजा पृथ्वीनारायण शाहको बंश गुह्येकाली र पशुपतिको दुइ पाउका धुलाका प्रसादले नेपाल स्थिर भइरहोस् ।'  श्री पशपतिनाथले सबैको कल्याण गरुन् ।